Mô tả
Chùa Vẽ tự là Huyền Khuê, xưa thuộc xã Nam Xương, tổng Thọ Xương, huyện Lạng Giang, nay thuộc phường Thọ Xương, thành phố Bắc Giang (tỉnh Bắc Giang). Chùa Vẽ đã có hàng trăm năm, toạ lạc trên một dải đất cao đẹp, thoáng đãng ở trung tâm làng Vẽ. Chùa nhìn ra hướng Nam, phía trước có hồ nước rộng, xen giữa là hai ngôi đình, khiến cho ngôi chùa càng thêm cổ kính.
Căn cứ bản khắc trên cây hương “Thiên đài thạch bi ký Huyền Khuê tự” dựng thời Lê, niên hiệu Vĩnh Thịnh (1705-1719) thì chùa Vẽ được khởi dựng vào thời Lê, trùng tu nhiều lần vào thời Nguyễn. Lúc đầu, chùa còn nhỏ, sau này sư Giáp Linh về đây trụ trì và giáo hoá dân làng đóng góp công, của và vận động quyên giáo cùng khách thập phương dựng thành ngôi chùa lớn, rồi tạc tượng, đúc chuông…
Ngôi chùa tọa lạc bên cạnh hai ngôi đình (Cả và Chung) tạo nét cổ kính ở trung tâm làng Vẽ nhìn về hướng Nam. Trong tâm trí của các cụ cao niên địa phương, chùa Vẽ xưa cổ kính to đẹp, nhất là từ khi sư Tổ Giáp Linh về đây trụ trì đã cùng nhân dân địa phương cho tu sửa chùa, tạc tượng, đúc chuông. Chùa Vẽ có kiến trúc kiểu “Nội công, ngoại quốc”, gồm đủ các hạng mục công trình: Tam quan, khuôn viên sân vườn, toà Tam bảo, hai dãy hành lang, nhà Chung kiểu chồng diêm. Phía sau Hậu đường là nhà thờ Tổ 5 gian, cạnh có nhà Trai, nhà in Kinh, nhà Tạo soạn, nhà Khách và bên dưới là điện thờ Mẫu.
Hệ thống thờ tự thuộc dòng Lâm tế Bắc tông, tượng phật điện ở đây bài trí hết sức tỉ mỉ, điêu khắc tinh xảo, trải qua gần 300 năm vẫn giữ nguyên được mầu sơn son thiếp vàng lộng lẫy. Chùa Vẽ là ngôi chùa cổ kính và có giá trị nhiều mặt về văn hoá, kiến trúc và nghệ thuật điêu khắc. Mỗi pho tượng đều là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo của những người nghệ nhân thế kỷ XVII còn bảo tồn được đến ngày nay. Có thể nói, ngoài chùa Vĩnh Nghiêm ở huyện Yên Dũng (Bắc Giang) thì cả vùng này không có ngôi chùa nào Phật điện có tượng cổ kính và đẹp hài hoà như ở chùa Vẽ. Xét về mặt giá trị nghệ thuật của ngôi chùa, năm 1994, chùa Vẽ đã được Nhà nước công nhận là di tích nghệ thuật cấp quốc gia.
Chùa Vẽ còn lưu giữ nhiều tài liệu, hiện vật có giá trị, tiêu biểu nhất là hệ thống tượng Phật cổ. Mỗi pho tượng đều được tạc quy chuẩn, tinh tế, sơn thếp đẹp màu mận chín, xứng đáng là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo ở thời Lê. Các tài liệu, hiện vật khác như bát hương, mõ gỗ, nhang án thời Nguyễn (thế kỷ XIX), chuông đồng thời Tây Sơn và đặc biệt là cây hương đá thời Lê niên hiệu Vĩnh Thịnh (1705-1720)… có giá trị lịch sử văn hóa và giá trị nghiên cứu khoa học.
