Mô tả
Chùa Xuân Lan được xây dựng từ bao giờ không ai rõ. Điều đặc biệt lưu ý là, đến nay chùa còn lưu giữ được một số tượng Phật rất lớn (trong đó có 5 pho tượng thời Lê). Ngoài hệ thống tượng Phật, chùa còn lưu giữ được một số mảng chạm khắc gỗ với những đường nét tinh vi sắc sảo mang phong cách thời Lê. Qua đây, có thể khẳng định rằng, ngôi chùa được xây dựng từ cuối thời Hậu Lê, đầu thời Nguyễn, cách ngày nay khoảng trên ba thế kỷ.
Chùa Xuân Lan tọa lạc trên một mô đất cao, phía trước chùa là một hồ nước hình bán nguyệt và con sông Ca Long uốn lượn trước cửa chùa rồi chạy thẳng ra Mũi Ngọc. Theo các cụ già trong làng thì chùa được xây dựng trên trán con rồng và mắt rồng là ao trước cửa chùa. Đây là mảnh đất cao ráo, thoáng đãng. Dòng sông Ka Long bắt nguồn từ Trung Quốc chảy thẳng vào cửa chùa rồi ngưng lại uốn khúc ở đó để tụ lại nguồn khí thiêng nơi địa đầu của Tổ quốc. Bởi thế mà từ rất lâu đời, ngôi chùa đã đi sâu vào tiềm thức của người dân nơi đây một điều gì đó rất linh thiêng và gắn bó. Đến nay, chùa vẫn còn gìn giữ gần như nguyên vẹn.
Chùa Xuân Lan được xây dựng từ rất lâu đời, trải qua ba cuộc chiến tranh, ngôi chùa vẫn là nơi hội tụ tín đồ thập phương và là nơi từng diễn ra nhiều sự kiện chính trị quan trọng của địa phương.
Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chùa Xuân Lan là nơi nuôi giấu cán bộ cách mạng và cũng là nơi trú quân của một tiểu đoàn Đệ tứ chiến khu Đông Triều.
Năm 1946, dưới sự đàn áp khắc khe của thực dân Pháp và bọn địa chủ cường hào, ngôi chùa vẫn là nơi hoạt động của các phật tử yêu nước. Cũng trong năm 1946, là cờ Tổ quốc được kéo lên ngay trên nóc chùa do người địa phương treo. Cũng năm này, phật tử của chùa cũng tổ chức lễ tế cờ để diệt quân Pháp và bè lũ tay sai. Trong thời kỳ chống Mỹ cứu nước, nhà chùa là nơi tiễn đưa hàng ngàn con em địa phương lên đường đánh Mỹ, bảo vệ Tổ quốc.
Chùa Xuân Lan là nơi sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng của người dân trong vùng và khách thập phương. Trải qua 3 thế kỷ, thời nào chùa cũng được nhân dân sùng kính và tu đạo. Hiện tại chùa có khoảng trên 100 phật tử.
Các ngày lễ chính: Ngày hội chùa được tổ chức vào mùa xuân, bắt đầu bằng lễ dựng cây nêu vào ngày 25 tháng Chạp (âm lịch) và kết thúc bằng lễ hạ nêu vào ngày 28 tháng Giêng (âm lịch) hằng năm. Vào những ngày này, các phật tử thường xuyên tới chùa, nhân dân trong vùng và khách thập phương cũng đến lễ rất đông.
